Soczewki kontaktowe – rodzaje, opinie i bezpieczeństwo użytkowania. Szkła kontaktowe dla astygmatyków i zamiast okularów progresywnych

Soczewki kontaktowe to praktycznie niewyczuwalne soczewki w cienkiego materiału, zakładane bezpośrednio na oko. W przeciwieństwie do okularów zapewniają pełne pole widzenia, bez zniekształceń obrazu i innych zakłóceń. Są dla nich wygodną alternatywą zwłaszcza w przypadku osób aktywnych i tych z głębszymi czy bardziej skomplikowanymi wadami wzroku.

Ponieważ soczewka kontaktowa jest w oku ciałem obcym, jej właściwy dobór, utrzymanie higieny i odpowiednio częsta wymiana to podstawowe kwestie decydujące o bezpieczeństwie jej stosowania.

Wśród dostępnych obecnie soczewek kontaktowych panuje duża różnorodność, a ich podstawowe rodzaje – miękkie i twarde – mają swoje zalety, wady oraz wskazania.

Koncepcję soczewek kontaktowych stworzył ponad pięć wieków temu Leonardo da Vinci, ale dopiero w drugiej połowie XX w. powstały ich wersje bezpieczne do użytkowania, a nawet wspomagające leczenie oka. Do czasów obecnych w kolejnych wersjach „kontaktów” zmienia się materiał, z jakiego są wykonane.

Początkowo było to szkło, zastosowane m.in. w celu ochrony pozbawionego powieki oka. Pierwsza para szklanych soczewek kontaktowych powstała w 1020 roku. Dziś powstają coraz doskonalsze „kontakty” z tworzyw sztucznych. Ich konstrukcja obejmuje rogówkę (wypukłą część oka) i tylko niewielki fragment okalającej ją twardówki, zamiast szerszego kołnierza tak, jak kiedyś.

Postęp w produkcji szkieł kontaktowych dotyczy głównie rodzaju stosowanego tworzywa. Po wynalezieniu w l. 40 dwudziestego wieku pierwszych soczewek z PMMA (polimetakrylan metylu, tzw. pleksiglasu lub szkła akrylowego) i następującym po nim okresie popularności soczewek hydrożelowych, obecnie przyszedł czas na soczewki silikonowo-hydrożelowe. Ich uwodnienie sięga nawet stu procent, ale niestety nie jest stałe w czasie.

Miękkie soczewki kontaktowe z materiału silikonowo-hydrożelowego są co prawda bardziej uwodnione od tych hydrożelowych, ale w czasie długiego noszenia mogą powodować wysuszenie oka, ponieważ chłoną obecną w nim wilgoć. W porównaniu z tymi hydrożelowymi mają też mniejszą zwilżalność, niższy moduł sztywności oraz mniejszą trwałość.

Przy wyborze „kontaktów” należy pamiętać, że idealne soczewki praktycznie nie istnieją. Powodem są bardzo wysokie wymagania odnośnie ich materiału, które okazują się niemożliwe do spełnienia naraz – musi on łączyć wiele cech:

• wysoka przejrzystość,
• wysoki współczynnik załamania światła,
• elastyczność,
• wytrzymałość mechaniczna,
• przepuszczalność dla gazów, głównie tlenu,
• zwilżalność powierzchni (przyciąganie wody),
• stabilność parametrów (kształt, rozmiar),
• obojętność chemiczna,
• łatwość czyszczenia,
• możliwość dezynfekcji (wyjątkiem są szkła jednodniowe i te do przedłużonego noszenia),
• odporność na powstawanie osadów,
• odpowiednio niskie koszty produkcji.

Jak wynika z niedawnych badań GUS, do druga dorosła osoba w Polsce nosi okulary. Wady wzroku równie często występują też u młodzieży. O ile okulary są rozwiązaniem trwałym i stosunkowo tanim, nie zapewniają takiego komfortu widzenia, jaki jest możliwy do uzyskania w soczewkach kontaktowych.

Soczewki kontaktowe umożliwiają uzyskanie pełnego pola widzenia nawet przy głębszych wadach wzroku i astygmatyzmie, a także odzwierciedlenie rzeczywistej wielkości obrazu na siatkówce oka. Dodatkowo nie powodują zniekształceń obrazu, powstawania refleksów światła i zaparowań. Nie spadają z nosa tak jak szkła w oprawkach i pozwalają na noszenie okularów o specjalnym przeznaczeniu, np. ochronnych czy sportowych.

W niektórych sytuacjach soczewki kontaktowe nie zastąpią jednak okularów. Tak jest m.in. przy leczeniu zeza albo zeza ukrytego, a także w przypadku przeciwwskazań do noszenia „kontaktów”, np. infekcji oka czy złej tolerancji soczewek. Ta ostatnia jest jednak demonizowana – prawidłowo dobrane „kontakty” nie są w oku wyczuwalne. Jeśli jest inaczej, konieczne są kolejne próby dobrania odpowiedniej pary oraz upewnienie się, czy dyskomfort nie jest związany z nasilonym osadzaniem się na soczewkach osadów białkowych. Mogą one powstawać już po kilku godzinach noszenie i zależności od rodzaju materiału szkieł, stosowanego płynu i sposobu pielęgnacji być trudne do usunięcia.

Wiele osób noszących soczewki kontaktowe zapomina o tym, by zadbać również o okulary. Tymczasem za najbardziej efektywną metodę korekcji wzroku jest obecnie uważane ich stosowanie wymienne. Para okularów o odpowiednio dobranej mocy przyda się nie tylko w przypadku zgubienia czy przeterminowania soczewek kontaktowych bądź chorób oczu. Soczewki warto zdejmować codziennie po wielogodzinnym noszeniu i każdorazowo w sytuacji spadku komfortu patrzenia – a zwłaszcza przy pojawieniu się objawów takich jak swędzenie, pieczenie, ból lub obrzęk oczu.

Należy pamiętać, że soczewki kontaktowe powodują względne niedotlenienie rogówki. O jego nasileniu decyduje rodzaj tworzywa soczewek i jego uwodnienie, które maleje w miarę ich pozostawania na oczach. Długotrwałe, powtarzające się niedotlenienie rogówki prowadzi do obrzęków rogówki, jej pogrubienia i powstawaniu w niej mikrotorbieli, co skutkuje pogorszeniem ostrości wzroku, wzrostem podatności na infekcje i wrastaniem naczyń krwionośnych do rąbka rogówki. Dlatego nawet najlepsze soczewki kontaktowe warto nosić w ciągu dnia możliwie jak najkrócej. Warto też choć raz w tygodniu robić sobie dzień wolny od „kontaktów”.

Rodzajów soczewek kontaktowych jest na rynku coraz więcej. Różnią się pod względem użytego materiału, wielkości, właściwości optycznych, wskazań do stosowania i zalecanego trybu noszenia.

Rodzaje soczewek według rodzaju materiału:

• soczewki kontaktowe miękkie – to najczęściej stosowany rodzaj, wykonane z silikonu lub materiału silikonowo-hydrożelowego,
• soczewki kontaktowe twarde – są stosowane rzadko, rodzaj określany jako soczewki sztywne gazoprzepuszczalne są używane m.in. do korekcji astygmatyzmu nieregularnego (np. stożka rogówki), wad refrakcji sferycznych i cylindrycznych,
• soczewki kontaktowe hybrydowe – najnowszy rodzaj łączy środkową część twardą z miękkim kołnierzem, zapewniającym poprawę komfortu użytkowania i stabilizacji soczewki na oku.

Rodzaje soczewek według wielkości:

• soczewki kontaktowe rogówkowe – o średnicy mniejszej niż średnica rogówki,
• soczewki kontaktowe rogówkowo-twardówkowe – są nieco większe od rogówki i zdecydowanie przeważają wśród soczewek miękkich,
• soczewki kontaktowe twardówkowe – o średnicy znacznie większej od rogówki,

Rodzaje soczewek według właściwości optycznych:

• soczewki kontaktowe sferyczne – mające od wewnątrz sfery o innym promieniu, np. inny w strefie centralnej, a inny na obwodzie soczewki,
• soczewki kontaktowe asferyczne – mające stały promień krzywizny,
• soczewki kontaktowe toryczne – o torycznym kształcie powierzchni wewnętrznej lub zewnętrznej (torus to bryła o kształcie opony), stosowane do korekcji astygmatyzmu,
• soczewki kontaktowe lentikularne – stosowane przy bardzo dużych wadach wzroku soczewki o małej powierzchni czynnej, otoczonej pocienianym marginesem,
• soczewki kontaktowe wieloogniskowe – stosowane do korekcji prezbiopii (starczowzroczności), czyli pogorszenia z wiekiem ostrości widzenia z bliska.

Rodzaje soczewek według wskazań do noszenia:

• soczewki kontaktowe korekcyjne – stosowane do korekcji wad refrakcji (wzroku), zwłaszcza przy ich dużych różnicach w obu oczach (różnowzroczność powyżej 3 dioptrii),
• soczewki kontaktowe kosmetyczne – używane najczęściej w celu zmiany koloru lub wielkości tęczówki,
• soczewki kontaktowe lecznicze – stworzone w celu leczenia określonych schorzeniach rogówki, dla której są najczęściej opatrunkiem, a nawet nośnikiem leków.

Rodzaje soczewek według trybu noszenia:

• soczewki kontaktowe jednodniowe – są jednorazowe,
• soczewki kontaktowe do systematycznej wymiany – stosuje się je przez 2 lub 4 tygodnie albo 3 lub 12 miesięcy,
• soczewki kontaktowe do elastycznego stosowania – okazjonalnie nie wymagają zdejmowania na noc,
• soczewki kontaktowe do przedłużonego noszenia – nadają się do ciągłego używania nawet przez 30 dni i nocy.

W porównaniu z użytkowaniem dziennym, noszenie przedłużone stwarza 4-5 razy większe ryzyko rozwoju wrzodziejącego zapalenia rogówki, które grozi utratą wzroku. Jest ono 3-8 razy większe u palaczy niż u osób, które unikają tytoniu.

Soczewki kontaktowe zapewniają korekcję przy wszelkich wadach wzroku. Poleca się je zwłaszcza osobom o znacznej różnowzroczności, astygmatyzmie i dużej wadzie wzroku, zamiast noszenia grubych i ciężkich szkieł okularowych, które znacznie zawężają pole widzenia. Są też wygodną alternatywą dla oprawek przy aktywnym stylu życia.

Przeciwwskazania bezwzględne do stosowania soczewek (poza użyciem terapeutycznym w ściśle określonych przypadkach) to m.in.:

• infekcje i schorzenia rogówek, spojówek i brzegów powiek – przewlekłe i nawracające,
• jaskra,
• atopowe zapalenie rogówki i spojówek (AKC),
• wiosenne zapalenie rogówki i spojówek (VKC),
• zespół suchego oka o średnim i ciężkim nasileniu, któremu sprzyja zwłaszcza stosowanie niektórych leków, m.in. przeciwhistaminowych, uspokajających, moczopędnych, obkurczających śluzówkę, przeciw chorobie lokomocyjnej czy obniżających napięcie mięśniowe.
• obniżenie czucia rogówkowego, np. po przebytej infekcji lub lekach, które utrudnia kontrolę nad noszonymi szkłami,
• zaawansowana cukrzyca t. 2 – z powodu zwiększonego ryzyka urazów i ich utrudnionego gojenia
• stosowanie u niektórych osób leków wysuszających błony śluzowe, m.in. antykoncepcyjnych czy przeciw nadciśnieniu tętniczemu,
• zła tolerancja soczewek, spowodowana m.in. zaburzeniami pracy tarczycy, wahaniami poziomu w hormonów w ciąży czy menopauzie,
• stany obniżonej odporności, sprzyjające infekcjom, m.in. w chorobach nowotworowych, u osób z AIDS czy wyniszczeniem organizmu,
• okresy osłabienia organizmu, np. w przeziębieniu czy grypie.

Przeciwwskazania względne:

• zbyt młody wiek pacjenta,
• skłonność do alergii,
• nerwice i choroby psychiczne,
• uzależnienie od alkoholu lub narkotyków.

Jak podaje Polski Towarzystwo Okulistyczne, noszenie soczewek kontaktowych jest czynnikiem ryzyka rozwoju zespołu suchego oka. Jego objawy to pieczenie, swędzenie i podrażnienie oczu, zaburzenia widzenia, nadwrażliwość na światło, łzawienie i uczucie obecności piasku pod powiekami.

Zespół suchego oka może występować samoistnie lub być konsekwencją chorób autoimmunologicznych, dermatologicznych czy neurologicznych, a także stosowania kropli do oczu i płynów do pielęgnacji szkieł z zawartością popularnego konserwantu, chlorku benzalkonium (BAK). ZSO stwierdza się w teście Schirmera, gdy ilość łez zwilża pasek bibuły na długości mniejszej niż 9 mm.

Miękkie soczewki kontaktowe są obecnie najpopularniejszym rodzajem soczewek ze względu na możliwość korekcji większości prostych wad wzroku, stosunkową łatwość dopasowania i niskie koszt użytkowania.

Najczęściej stosowane są miękkie soczewki kontaktowe wielokrotnego użytku, szczególnie miesięczne i dwutygodniowe (w mniejszym stopniu trzymiesięczne i roczne). Można korzystać z nich codziennie przez określony przez producenta czas, ale pod warunkiem codziennej dezynfekcji. Nie jest ona niestety całkowita, a jej skuteczność zależy od rodzaju tworzywa soczewek, stosowanych płynów wielofunkcyjnych, kropli do oczu i kosmetyków do makijażu. Zanieczyszczenia gromadzące się na „kontaktach” są niestety źródłem podrażnień, a nawet infekcji oczu.

Jednodniowe soczewki kontaktowe są najbardziej polecanym rodzajem szkieł pod względem higieny. Im częstsza wymiana „kontaktów”, tym mniejsze ryzyko infekcji oka i innych niebezpiecznych powikłań. Szkła jednodniowe to również wygoda – są jednorazowe, najbardziej delikatne i dobrze tolerowane, a przy tym nie wymagają używania płynu dezynfekcyjnego.

Należy pamiętać, że „jednodniowe” nie oznacza „do noszenia przez 24 godziny” w sensie sumarycznego czasu użytkowania. Są przeznaczone do noszenia przez 1 dzień – czyli po każdym założeniu należy je wyrzucić niezależnie od tego, przez ile godzin były używane.

Soczewki jednodniowe są nieco droższe od tych do przedłużonego noszenia. Choć różnice w ich cenach maleją, wciąż są istotne w przypadku konieczności korekcji większych i bardziej skomplikowanych wad wzroku, m.in. znacznego astygmatyzmu. Wielu osobom bardziej opłaca się korzystanie jednodniowych sporadycznie, np. na treningach.

Osoby chcące zmienić kolor i kształt swoich tęczówek za pomocą soczewek kontaktowych mogą liczyć na wiele atrakcyjnych rozwiązań. Spośród tych najbezpieczniejszych dla długofalowego zdrowia oka polecane są „kontakty” tylko lekko barwione i bez wyraźnej granicy na obwodzie źrenicy. Taka konstrukcja pomaga ograniczyć ryzyko złego widzenia, które u niektórych osób może być problemem stałym, a u innych pojawiać się np. w warunkach niedostatecznego oświetlenia.

Najbardziej zalecanym rodzajem kolorowych soczewek kontaktowych są te jednodniowe, czyli przeznaczone do jednorazowego użytku. Największy ich wybór będą miały osoby o nieskomplikowanych wadach wzroku.

Toryczne soczewki kontaktowe to alternatywa dla okularów ze szkłami cylindrycznymi. Są przeznaczone dla osób z astygmatyzmem (niezbornością), który jest jedna z trzech najpowszechniej występujących w społeczeństwie wad wzroku. Jego przyczyną są nieprawidłowości w budowie rogówki lub soczewki oka.

Jak podaje Instytut Oka, ponad 40% osób z wadą wzroku wymaga korekcji cylindrycznej o mocy co najmniej 0,75 dioptrii. To już wada, która nie da się zmodyfikować odpowiednio dobraną mocą „kontaktów”. Osiągnięcie optymalnego widzenia w soczewkach kontaktowych wymaga wyboru tych torycznych, tak jak w przypadku okularów nazywanych też cylindrycznymi.

Soczewki kontaktowe wieloogniskowe nazywane są progresywnymi, ponieważ są odpowiednikiem okularów progresywnych. To soczewki miękkie mające 2-3 ogniska umożliwiające osiągnięcie korekcji widzenia na różne odległości. Są stosowane m.in. przy prezbiopii (starczowzroczności) i anizometropii (różnowzroczności) wynoszącej powyżej 4 dioptrii.

Mając możliwość porównania dostępnych możliwości korekcji, większość osób z prezbiopią wybiera połączenie stosowania miękkich soczewek wieloogniskowych i okularów progresywnych, co opisano na łamach pisma „Contact Lens & Anterior Eye”. Natomiast we wnioskach z badań omówionych w „Optometry and Vision Science” czytamy, że 76 proc pacjentów z prezbiopią wybrało soczewki wieloogniskowe, a tylko 24 proc. preferowało stosowaną w takich przypadkach monowizję. To korekcja widzenia dominującego oka do dali, a drugiego do bliży, gdzie pozostawiana jest niewielka krótkowzroczność. Metoda jest stosowana przy różnowzroczności wynoszącej do 2,5 dioptrii i przy patrzeniu obuocznym umożliwia wyraźne widzenie z bliska oraz w większej odległości.

W porównaniu z monowizją, soczewki wieloogniskowe okazały się zapewniać m.in. lepsze obuoczne widzenie przy wysokim kontraście, większą wrażliwość na kontrast oraz dwuoczną percepcję głębi obrazu i odległości (stereopsja).

Dla prawidłowego widzenia i akceptacji wieloogniskowych soczewek kontaktowych ważne jest ich bardzo precyzyjne dopasowanie. Decyduje o nim zwłaszcza szerokość źrenicy, zależna od wielu czynników (m.in. rośnie z wiekiem i jest większa u osób z krótkowzrocznością).

Twarde soczewki kontaktowe oferują możliwość korekcji wszelkich wad wzroku, od wad refrakcji po nieprawidłowości optyczne oczu. Zalecenia do ich stosowania to m.in.:

• wady refrakcji, zarówno te proste, jak i najbardziej skomplikowane,
• stożek rogówki,
• zwyrodnienie brzeżne przezroczyste (PMD),
• stan po urazie oka,
• ektazje rogówki po po zabiegu laserowej korekcji wzroku,
• stan po przeszczepie rogówki,
• zaawansowany zespół suchego oka,
• ortokeratologia nocna.

Ortokeratologia nocna to metoda polegająca na kształtowaniu rogówki za pomocą twardych soczewek kontaktowych w czasie snu, co zapewnia nieinwazyjną, odwracalną korektę wzroku w dzień przy wadzie nawet do minus 6 dioptrii – oraz potwierdzoną w badaniach kontrolę nad postępowaniem krótkowzroczności.

Najczęściej stosowane twarde „kontakty” to obecnie sztywne soczewki gazoprzepuszczalne (RGP, rigid gas-permeable), występujące w odmianach o różnym pokryciu twardówki. Mają one znaczną przewagę nad miękkimi soczewkami kontaktowymi m.in. pod względem łatwości czyszczenia, dezynfekcji i konserwacji. Oto, co je wyróżnia:

• mają bardzo wysoką gazoprzepuszczalność, co ogranicza niedotlenienie rogówki,
• zwykle są typu rogówkowego, czyli mają mniejszą średnicę od rogówki, a nie zakrywając jej i ślizgając się po oku odsłaniają jej obwód, co umożliwia lepsze nawilżenie i dotlenienie tej części oka,
• w mniejszym stopniu powstają na nich osady białkowe, które drażniłyby rogówkę i prowadziłyby do rozwoju infekcji
• łatwiej je czyścić; wymagane jest też stosowanie roztworów odbiałczających,
• pozwalają na korekcję nie tylko regularnego, ale i nieregularnego astygmatyzmu,
• umożliwiają pracę w zapylonym środowisku.

Twarde soczewki kontaktowe mają też wady, choć coraz rzadziej jest to mała tlenoprzepuszczalność, co zawdzięczamy rozwojowi stosowanych tworzyw:

• mogą powodować dyskomfort, ponieważ ich tworzywo jest twarde i bardziej wyczuwalne w oku,
• ich właściwy dobór jest skomplikowany i czasochłonny, wymaga też dużego zestawu szkieł próbnych,
• ocena dopasowania soczewek twardych wymaga badania testem fluorescencyjnym i lampą szczelinową z filtrem kobaltowym.
• stwarzają ryzyko mechanicznego uszkodzenia oka.

Gdy stosowanie szkieł okularowych jest niewskazane lub nieakceptowane przez dziecko, miękkie soczewki kontaktowe mogą być w pełni bezpieczną metodą korekcji wzroku, zalecaną zwłaszcza w trybie jednodniowym. Za graniczny wiek dziecka przyjmuje się zwykle 10. lub 11. rok życia, choć niektórzy specjaliści uwzględniają też indywidualne wskazania w stosunku do pacjentów młodszych, np. w przypadku wrodzonych wad wzroku u niemowląt.

Najczęściej występującą wadą wzroku w zachodnich społeczeństwa jest krótkowzroczność (miopia), coraz częściej stwierdzana na początku życia. Więcej przypadków krótkowzroczności stwierdza się u wcześniaków niż u dzieci urodzonych w terminie. Gdy u dziecka oprócz krótkowzroczności pojawia się różnowzroczność (anizotropia), grozi to niedowidzeniem.

Jest ono możliwe do uniknięcia i ograniczenia dzięki właściwej korekcji wzroku we wczesnym okresie rozwoju dziecka, gdy kształtuje się widzenie obuoczne. Soczewki kontaktowe są dobrze tolerowane i zalecane bez konieczności czekanie na ustabilizowanie się wady wzroku, ponieważ mogą być według potrzeb wymieniane po regularnych badaniach kontrolnych.