Zachowek - czym jest i jak się go oblicza

Zachowek to kluczowy element prawa spadkowego, który zabezpiecza finansowe interesy najbliższych członków rodziny zmarłego, którzy nie zostali uwzględnieni w testamencie lub otrzymali w nim mniej niż przysługujący im ustawowo udział w spadku. Jest to procentowa wartość udziału, który przysługiwałby im, gdyby nie istniał testament, a rozdział majątku odbywał się zgodnie z zasadami spadku ustawowego. Zachowek ma na celu zapewnienie podstawowego wsparcia finansowego tym członkom rodziny, którzy mogliby zostać niejako "pominięci" w ostatniej woli zmarłego.

Jak zauważa adwokat Iwo Klisz, autor bloga zachowek.biz.pl roszczenie o zachowek może pojawić się także wówczas, kiedy zmarły nie pozostawił po sobie testamentu, ale zadysponował całym, albo prawie całym swoim majątkiem za życia, przekazując go w ramach umowy darowizny.

Zachowek przysługuje zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, ale nie obejmuje rodzeństwa. Warto zauważyć, że rodzice będą mieli prawo do zachowku, tylko kiedy byliby powołani do spadku, czyli tylko w sytuacji, w której zmarły nie miał dzieci.

Roszczenie o zachowek dotyczy wyłącznie wypłaty sumy pieniężnej, nie można za jego pomocą domagać się konkretnych przedmiotów ze spadku.

Podstawą do obliczenia zachowku jest połowa wartości udziału spadkowego, jaki przysługiwałby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. W przypadku osób niezdolnych do pracy lub małoletnich, zachowek wynosi dwie trzecie tej wartości. Uwzględnia się przy tym spadkobierców, którzy odrzucili spadek lub uznani są za niegodnych, ale pomija się tych, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni. Kluczowe jest precyzyjne ustalenie tego udziału zwanego też substratem zachowku, ponieważ może on być wyższy niż się wydaje.

Substrat zachowku to wartość spadku, powiększona o wartość darowizn i zapisów windykacyjnych zrealizowanych przez spadkodawcę. Wylicza się ją odejmując od wartości aktywów spadkowych (wartości spadku obliczonej w chwili śmierci spadkodawcy, według cen obowiązujących przy ustalaniu wysokości zachowku) sumę pasywów, czyli długów spadkowych. W procesie wyliczania zachowku pomija się polecania i zapisy zwyczajne, jak również nie uwzględnia się tych spadkobierców, którzy zrezygnowali z dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni.

Wzięci pod uwagę są jednak spadkobiercy uznani za niegodnych oraz ci, którzy odrzucili spadek. Ostateczna kwota zachowku wynika z pomnożenia odpowiedniego ułamka przez substrat zachowku.

W pierwszej kolejności może to uczynić sam spadkodawca czyniąc w treści testamentu odpowiedni zapis zwany wydziedziczeniem. Ta sytuacja jest możliwa tylko w wyjątkowych przypadkach, kiedy spadkobierca swym rażąco nieprawidłowym zachowaniem narusza zasady współżycia społecznego tj.:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Adwokat Klisz podkreśla jednak, że nowelizacja przepisów prawa spadkowego z listopada 2023r. zwiększyła możliwości obrony przed roszczeniem o zapłatę zachowku. Obecnie możliwe jest pozbawienie tego prawa, nawet w sytuacji, kiedy spadkodawca nie wydziedziczył swojego krewnego w testamencie.

Nowelizując przepisy wprowadzono dwie nowe przesłanki, które umożliwiają uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Należą do nich sytuacje, w których spadkobierca:
1. uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
2. uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Dzięki temu, osoby zobowiązane do zapłaty zachowku, mogą wytoczyć proces sądowy o uznanie osoby uprawionej do zachowku, za niegodną dziedziczenia. W przypadku pozytywnego rozstrzygnięcia, osoba ta traci prawo do zachowku.

Jak podkreśla adwokat Klisz, w praktyce najczęstszym zarzutem wobec osób dochodzących zachowku, jest uchylanie się od obowiązku pieczy nad spadkodawcą, brak wsparcia w chorobie lub realizacji potrzeb spadkodawcy wynikających z podeszłego wieku. Obecnie tego typu zachowania mogą skutkować utratą prawa do zachowku.

Przedawnienie roszczenia o zachowek następuje po upływie 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu lub śmierci spadkodawcy.

Przedawnienie może być przerwane w przypadku podjęcia przez uprawnionego określonych działań, na przykład skierowania sprawy do sądu, co skutkuje rozpoczęciem biegu terminu od nowa.

Zachowek to element prawa spadkowego zabezpieczający finansowo bliskich rodziny spadkodawcy, którzy nie są uwzględnieni w testamencie lub dostają mniej niż ustawowy udział w spadku. Przysługuje zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, ale nie obejmuje rodzeństwa. Jego wysokość to połowa (lub dwie trzecie dla osób niezdolnych do pracy lub małoletnich) wartości udziału, jaki przysługiwałby przy dziedziczeniu ustawowym. Roszczenie o zachowek może pojawić się nawet bez testamentu, jeśli spadkodawca rozdysponował majątkiem przez darowizny. Przedawnienie roszczenia następuje po 5 latach od ogłoszenia testamentu lub śmierci spadkodawcy.