Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

"Wszystko śpi atoli". Ale co znaczy atoli? Odpowiada profesor Miodek

prof. Jan Miodek
Profesor Jan Miodek
Profesor Jan Miodek fot. Tomasz Hołod
Fascynacja słowem atoli zaczęła się w moim życiu od najpopularniejszej kolędy świata Stille Nacht, heilige Nacht Josepha Mohra i Franza Grubera (1816 - data powstania słów, 1818 - pierwsze wykonanie). W polskich domach i kościołach, w wykonaniach chóralnych i solowych pierwsza zwrotka jej polskiej wersji przyjmuje zwykle kształt luźno nawiązujący do tekstu Mohra: Cicha noc, święta noc pokój niesie ludziom wszem, a u żłóbka Matka Święta czuwa sama uśmiechnięta nad Dzieciątka snem, nad Dzieciątka snem.

W kościołach górnośląskich natomiast podtrzymywana jest do dziś postać zdecydowanie bardziej zbliżona do oryginału niemieckiego: Cicha noc, święta noc! Wszystko śpi, atoli czuwa Józef i Maryja, złotowłosa Ich Dziecina w błogim (s)pokoju śpi, w błogim (s)pokoju śpi (Stille Nacht, heilige Nacht! Alles schlaeft, einsam wacht nur das traute hochheilige Paar. Holder Knabe im lockigen Haar schlaf in himmlischer Ruh, schlaf in himmlischer Ruh). Więc i ja, tarnogórzanin z urodzenia, tej wersji słuchałem przez pierwszych siedemnaście lat życia - aż do wyjazdu na studia do Wrocławia, a tajemnicze, bo niespotykane w codziennym języku, atoli intrygowało mnie ze szczególną siłą, w dziecięcej wyobraźni wywołując skojarzenia z... ciotką Tolą, czyli Antoniną - najstarszą siostrą Ojca.

Oczywiście, w miarę doroślenia zacząłem sobie uświadamiać znaczenie mojego atoli, pełniącego w przywołanym tekście taką samą przeciwstawiającą funkcję, jak będące w powszechnym użyciu spójniki a, jednak, mimo to: wszystko śpi, atoli czuwa Józef i Maryja = wszystko śpi, a czuwa(ją) Józef i Maryja = wszystko śpi, jednak czuwa(ją) Józef i Maryja, wszystko śpi, mimo to czuwa(ją) Józef i Maryja. Czytamy w 1. tomie Uniwersalnego słownika języka polskiego pod redakcją prof. Stanisława Dubisza z roku 2003: atoli - przestarzałe, dziś podniosłe "spójnik przyłączający zdanie lub inne wyrażenie o treści przeciwstawnej w stosunku do tego, co można by wnioskować na podstawie zdania poprzedzającego; jednak mimo to" (Znaleźli się w końcu świadkowie, żaden z nich nie chciał atoli ujawnić prawdy. Zbliżył się do drzwi, by je otworzyć, atoli niepotrzebnie, nikt bowiem nie pukał).

Przyszedł wreszcie i taki czas, w którym zobaczyłem, że używane przez Jerzego Waldorffa z wyraźnym upodobaniem aliści też jest bliskie funkcyjnie mojemu atoli (przykłady ze słownika Dubisza: Myślał, że to już koniec, aliści opatrzność przywróciła mu zdrowie. Całe miasteczko legło w gruzach, aliści ta stara baszta ocalała).

Napisałem "mojemu atoli", bo świadom bardzo już archaicznego charakteru tego słowa, lubię je od czasu do czasu wpleść do takiego czy innego swojego tekstu. Owszem, jest ono w moim odczuciu częścią mego idiolektu - języka osobniczego, co i studenci zauważają. Bo taka jest siła językowych wspomnień z dzieciństwa!

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!
Wróć na gazetawroclawska.pl Gazeta Wrocławska