Jan Miodek: Sami niedawnoście przez to przeszli

Przed paroma dniami dał mi wiele do myślenia list Pani W. O. z Pabianic i dołączony do niego wycinek prasowy ze zdaniem: "Sami niedawnoście przez to przeszli". Korespondentkę niepokoi brzmienie formy niedawnoście. _Dlaczego autor przywołanego tekstu nie napisał: "Sami niedawno przez to przeszliście"? - pyta. Taką wątpliwością podzieliłyby się ze mną tysiące użytkowników polszczyzny. A dlaczego? - Ano dlatego, że coraz więcej osób uznaje za nierozdzielne - zwłaszcza w tekstach pisanych - postacie czasownikowe typu _przeszliście, zobaczyliśmy, widziałeś, napisałem.

Tymczasem tkwiące w nich końcówki -ście, -śmy, -ś, -m _są ruchome i - oderwane od czasownika - mogą być dołączone do każdego wyrazu w zdaniu: _sami niedawno przez to przeszliście - samiście niedawno przez to przeszli - sami niedawnoście przez to przeszli (jak w przysłanym przez Panią W. O. wycinku), zobaczyliśmy groźnego lwa - groźnegośmy lwa zobaczyli - groźnego lwaśmy zobaczyli, ty to widziałeś - tyś to widział - toś ty widział.

Z całkowicie poprawnych gramatycznie wariantów zdania typu dobrze to napisałem, czyli dobrzem to napisał _i tom dobrze napisał, _rodacy korzystają już dziś tak rzadko, że przywołałem je tylko dla dydaktycznego porządku, bez zamiaru ich wskrzeszania i propagowania.

Tendencję do nieodrywania końcówek _-m, -ś, -śmy, -ście _od czasowników wychwyciła przed laty jedna z moich doktorantek, konfrontując stare tłumaczenie Biblii autorstwa Jakuba Wujka z przekładami współczesnymi. W tym pierwszym, z końca XVI wieku, cząstki te dołączane są do różnych wyrazów w zdaniu, w tych drugich - na ogół stanowią formalną całość z czasownikami.

A skąd się wzięła owa ruchomość końcówek -m, -ś, -śmy, -ście? - Dzisiejszy czas przeszły jest kontynuacją dawnego czasu przeszłego złożonego, a ten składał się z dwu odrębnych członów - historycznego imiesłowu przeszłego czynnego i słowa posiłkowego być w czasie teraźniejszym, np. przeszedł jeśm - przeszedł jeś - przeszedł jest - przeszli jeśmy - przeszli jeście - przeszli są. _Ewolucja tej kategorii gramatycznej polegała na tym, że w trzecich osobach obu liczb od pierwszych jej członów odpadły formy _jest _i _są, czego efektem są dzisiejsze postacie przeszedł _i _przeszli . W pozostałych natomiast osobach doszło do scalenia obu elementów: z pierwotnego przeszedł jeśm _powstało dzisiejsze _przeszedłem, _z _przeszedł jeś - przeszedłeś, _z _przeszli jeśmy - przeszliśmy, _a z _przeszli jeście - _obecne _przeszliście.

Pozostałością prymarnej odrębności członów jeśm, jeś, jeśmy, jeście _jest właśnie opisana wyżej możliwość doczepiania powstałych z nich końcówek -m, -ś, -śmy, -ście _do różnych wyrazów w zdaniu (jak stwierdziliśmy - prawie obumarła w 1. osobie liczby poj., a i w pozostałych osobach słabnąca). Drugim śladem jest obowiązujący w dwu pierwszych osobach liczby mnogiej akcent na trzecich sylabach od końca, a nie na przedostatnich: _PRZE-szli-śmy, PRZE-szli-ście. _Ale tak jak coraz rzadziej rodacy korzystają z ruchomości końcówek, tak coraz częściej błędnie akcentują sylaby przedostatnie: "prze-SZLI-śmy", "prze-SZLI-ście", bo w ich świadomości są to już takie same wyrazy jak te idące w tysiące - typu _firanka, koszula, łazienka, skarpetka, matka, ojciec, dziecko, sufit, lampa, młotek - _ze swojskim przyciskiem na sylabach przedostatnich.