Czeka nas zimniejsza zima niż zwykle? O bezpieczeństwie energetycznym, nawykach i dostawach węgla mówi minister Anna Moskwa [WYWIAD]

Maciej Rajfur: Jak wojna na Ukrainie zmieniła sytuację energetyczną w Polsce? Wydaje się, że przyśpieszyła dążenie do niezależności energetycznej.

Minister Anna Moskwa: Rosyjska inwazja militarna na Ukrainę pokazała nam, jak różni się sytuacja energetyczna poszczególnych państw. Dlatego dziś mamy nadzieję na zrozumienie dla wyboru własnej ścieżki transformacji i bezpieczeństwa energetycznego, które stało się kluczowym elementem naszego życia. Krajowy, ale także europejski sektor energetyczny, znajduje się obecnie w przełomowym momencie. Teraz cała społeczność międzynarodowa musi wykazać się wyjątkową solidarnością.

Jaką solidarnością konkretnie?

Agresja na naszego wschodniego sąsiada wyraźnie pokazała, że nie możemy opierać europejskiego bezpieczeństwa energetycznego na Rosji. Polska doszła do tego wniosku już wiele lat temu. Począwszy od 2015 r. podjęliśmy działania zmierzające do jak najszybszej dywersyfikacji źródeł dostaw gazu ziemnego. Wraz z ukończeniem w tym roku kluczowych projektów infrastrukturalnych uzyskamy możliwość pokrycia całego zapotrzebowania na gaz ziemny z kierunków innych niż wschodni.

Jak jest u nas z gazem ziemnym?

Nasze magazyny gazu są zapełnione - w przeciwieństwie do 11 państw członkowskich Unii Europejskiej. Mamy zapewnione także bezpieczeństwo dostaw. Wszystkie realizowane projekty dywersyfikacyjne tworzą również nowe możliwości współpracy regionalnej w sektorze gazu ziemnego. Dzięki swojemu położeniu geograficznemu Polska ma szansę odegrać kluczową rolę w zapewnieniu regionalnego bezpieczeństwa. Dlatego od wielu lat inwestujemy w infrastrukturę, która zapewni przede wszystkim regionowi Europy Środkowo-Wschodniej szeroki dostęp do globalnego rynku LNG oraz złóż Norweskiego Szelfu Kontynentalnego. Przyjęta przez polski rząd 29 marca br. aktualizacja „Polityki energetycznej Polski do 2040 r.” pozwoli nam na zneutralizowanie lub ograniczenie ryzyka związanego z potencjalnymi sytuacjami kryzysowymi w kraju oraz na arenie międzynarodowej. Modyfikacja polityki energetycznej umożliwi również realizację głównego celu, jakim jest zagwarantowanie bezpieczeństwa energetycznego, przy zapewnieniu konkurencyjności gospodarki i zmniejszenia oddziaływania sektora energii na środowisko.

Trwa ogólnoświatowy kryzys energetyczny. Na co powinni przygotować się Polacy w najbliższych miesiącach, jesienią i zimą? Ciągłe podwyżki, oszczędzanie, zmiana jakichś nawyków?

Rząd wdrożył dotychczas szereg środków chroniących odbiorców. Wprowadzona została tarcza antyinflacyjna - w zakresie energii elektrycznej jest to obniżenie stawki podatku VAT z 23% na 5% w okresie do końca lipca 2022 r., a także obniżenie stawki akcyzy do 0 zł/MWh dla gospodarstw domowych, a dla reszty odbiorców do najniższego dopuszczalnego przez przepisy europejskie poziomu (4,6 zł/MWh).

Ponadto gospodarstwa o niższych dochodach, w tym szczególnie tzw. gospodarstwa ubogie energetycznie mogą uzyskać wsparcie w pokryciu m.in. podwyższonych kosztów energii w postaci dodatku osłonowego, który niweluje wzrosty kosztów energii elektrycznej i gazu ziemnego, a także wzrost kosztów ogrzewania. To wsparcie finansowe w wysokości od 400 do nawet 1437,50 zł wspomoże w 2022 r. budżety prawie 7 milionów gospodarstw domowych. Przyjęty przez Radę Ministrów projekt ustawy wzmacniającej bezpieczeństwo gazowe państwa wprowadza również rozwiązanie wspierające bezpośrednio konsumentów gazu - przedłużenie do końca 2027 r. ochrony taryfowej dla odbiorców w gospodarstwach domowych oraz odbiorców będących strategicznymi instytucjami pożytku publicznego (jak np. szpitale, szkoły czy przedszkola).

Jaka jest obecna polityka ministerstwa i rządu wobec kryzysu węglowego. Polacy boją się, czym będą ogrzewać domy zimą. Rosyjskiego węgla nie ma. Jaki inny będzie i kiedy oraz czy można u nas zwiększyć wydobycie?

Do kwietnia 2022 r. do Polski z kierunku rosyjskiego trafiło 3 mln ton węgla. Do połowy lipca było to dodatkowe ponad 3 mln ton węgla. Aktualnie zakontraktowane jest ok. 7 mln ton, głównie przez spółki skarbu państwa w tym PGE Paliwa, Węglokoks, ale też podmioty prywatne. Jest to węgiel energetyczny przeznaczony zarówno dla energetyki, jak i dla ciepłowni. Z węgla energetycznego, głównie z kierunku kolumbijskiego i indonezyjskiego, spółki odsiewają od 20% do 30%, a czasami, w przypadku lepszych ładunków, nawet do 40% węgla, który trafi do polskich gospodarstw domowych.

Czy polskie porty to udźwigną?

Przepustowość polskich portów jest dużo wyższa niż obecne potrzeby. Mamy trzy porty: Szczecin – Świnoujście, Gdańsk oraz Gdynia. Te porty dotychczas przyjmowały węgiel. Teraz ważna jest kwestia zwiększenia ilości i usprawnienia procesu przeładowania i wywozu węgla, co aktualnie się odbywa. Przygotowujemy i wdrażamy kolejne optymalizacje tak, aby zwiększać przepustowość portów i przyśpieszać tę operację.

Sejm przyjął ustawę o dodatku węglowym. 3 tys. dla każdego gospodarstwa. Czy planujecie jednorazowe wsparcie, czy w razie pogłębiającego się kryzysu węglowego mogą zostać wprowadzone kolejne świadczenia?

W Polsce nadal 42% gospodarstw domowych korzysta z pieców węglowych. Dlatego przyjęta przez Sejm ustawa o dodatku węglowym wprowadza rozwiązania, które będą wymiernym wsparciem dla wielu polskich rodzin. Nie możemy dopuścić do sytuacji, w której rodziny pozostaną bez opału na zimę, dlatego wprowadzamy jednorazowy dodatek węglowy w wysokości 3 tys. zł dla tych, którzy bezpośrednio odczuli skutki wprowadzenia embarga na rosyjski węgiel.

Komu przysługuje ten dodatek?

Dodatek węglowy będzie przysługiwał gospodarstwom domowym, dla których głównym źródłem ogrzewania jest kocioł na paliwo stałe, kominek, koza, ogrzewacz powietrza, trzon kuchenny, piecokuchnia, kuchnia węglowa lub piec kaflowy na paliwo stałe – zasilane węglem kamiennym, brykietem lub peletem, zawierającymi co najmniej 85% węgla kamiennego. W proponowanym rozwiązaniu nie ma kryteriów dochodowych, a dodatek będzie przysługiwał również gospodarstwom, które już zakupiły węgiel. Warunkiem otrzymania dodatku będzie wpis lub zgłoszenie źródła ogrzewania do Centralnej Ewidencji Emisyjności Budynków. Wnioski o dodatek węglowy – podobnie jak w przypadku dodatku osłonowego - będzie można składać do gminy do 30 listopada 2022 r. Jego wzór jest jednolity dla całej Polski, by odciążyć gminy i przyspieszyć realizację.

Apelowała Pani o oszczędzanie energii i wody, by odciążać planetę. Czy Polacy to umieją robić? Czy zmieniają się rzeczywiście te złe nawyki? Może kryzys przyspieszy zmianę mentalności?

Świadomość ekologiczna wśród Polaków wzrasta z roku na rok. Z badania opinii publicznej „Raport Klimat tworzą ludzie - zachowania ekologiczne Polaków”, wynika, że 81 proc. osób w naszym kraju ocenia swoją postawę ekologiczną „zdecydowanie dobrze” lub „raczej dobrze”. To pokazuje, że jesteśmy świadomi postępujących zmian klimatu. Pozytywny wpływ na środowisko naturalne mają nie tylko podejmowane inicjatywy instytucjonalne, ale również codzienne budowane przez nas wszystkich nawyki.
Oszczędzanie energii, wody czy innych surowców to dobry nawyk, który powinien stać się naszym codziennym wyborem. Mamy nadzieję, że w UE i Polsce nauczymy się nowego, właściwego sposobu funkcjonowania.

Parę prostych porad do codziennego ekologicznego funkcjonowania?

Dobrym nawykiem jest gotowanie posiłków pod przykryciem i w małej ilości wody. Gotowanie w zamkniętych naczyniach zmniejszy zużycie energii o 30%. Kolejny dobrym przykładem jest, by przy włączonym ogrzewaniu zamykać okna lub wyłączać światło i inne urządzenia, kiedy z nich nie korzystamy.

Jak mantra wraca temat czystego powietrza, smogu. Już przerabiamy go nie tylko zimą. 21 lipca Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej uruchomił pierwszy nabór do programu „Ciepłe Mieszkanie". Trwa walka o czyste powietrze poprzez wymianę "kopciuchów".

Polacy chcą dbać o powietrze, którym oddychają, a my jako resort staramy się wychodzić na przeciw ich potrzebom. Zdajemy sobie sprawę, że nie każdy może sobie pozwolić na poprawę efektywności energetycznej domu czy wymianę tzw. „kopciucha”. Dlatego, aby zapewnić sprawiedliwą transformację oraz nie wykluczać nikogo, uruchomiliśmy programy takie jak „Moje Ciepło”, „Mój Prąd”, „Czyste Powietrze”, czy ostatnio ogłoszony program „Ciepłe Mieszkanie”.

Dlaczego ministerstwo wspiera Polaków poprzez taki program jak "Ciepłe Mieszkanie"? Dlatego, że sami z siebie nie zdecydują się na zmianę źródeł ogrzewania? Potrzebują pomocy finansowej – bezzwrotnych dotacji?

Program jest odpowiedzią na potrzeby i sygnały, jakie do nas docierają. W województwie mazowieckim, aż 30 gmin znajduje się na liście gmin najbardziej zanieczyszczonych, co stanowi blisko 10% ze wszystkich 314 gmin województwa. Program „Ciepłe Mieszkanie” jest uzupełnieniem programu „Czyste Powietrze”, który z kolei jest skierowany do właścicieli domów jednorodzinnych. Natomiast program „Ciepłe Mieszkanie” skierowany jest do osób, które mieszkają w budynkach wielorodzinnych bez centralnego systemu ogrzewania i korzystają z indywidualnego źródła ciepła na paliwa stałe. Są jeszcze gminy, które nie przystąpiły do programu „Czyste Powietrze”, dlatego zachęcam samorządy do przyłączenia się. Mieszkańcom zależy, aby przyjść do urzędu gminy i otrzymać pomoc w kwestiach formalnych. To ważne w walce o czyste powietrze.

Jak gmina jako samorząd bezpośrednio korzysta z przyłączenia się do takich programów?

Jedną z trzech przyjętych w 2021 r. tzw. zachęt dla gmin uczestniczących w programie „Czyste Powietrze” było przeznaczenie 16 mln zł do rozdysponowania pomiędzy samorządy, które najskuteczniej zmotywują swoich mieszkańców do poprawy efektywności energetycznej domów poprzez wymianę przestarzałych kotłów spalających węgiel i inne paliwa stałe na ekologiczne źródła ciepła oraz kompleksowe ocieplenie budynków jednorodzinnych – z wykorzystaniem dotacji z programu „Czyste Powietrze”. Pieniądze z tej nadzwyczajnej puli zostały właśnie pierwszy raz podzielone między 625 gmin o najwyższej wartości wskaźnika zaangażowania gminy w program.

Czy Pani zdaniem wymienione wyżej programy to duże wsparcie? Jaka jest polityka przyszłości Ministerstwa Klimatu i Środowiska a propos czystego powietrza – zwiększać przekazywane pieniądze na tę sprawę?

Teraz - w czasach wojny za naszą wschodnią granicą - musimy bardzo mocno zwracać uwagę na dbałość o środowisko i czyste powietrze w naszych miastach, miasteczkach i na polskich wsiach, a z drugiej strony patrzeć na oszczędność energii. Jednym z naszych stałych priorytetów w Ministerstwie Klimatu i Środowiska niezmiennie pozostaje poprawa jakości powietrza. 15 lipca ogłosiliśmy ogólnopolski program dla właścicieli i współwłaścicieli domów jednorodzinnych wciąż mających stare piece węglowe – program „Czyste Powietrze +”, który zakłada wymianę źródła ciepła i termomodernizację budynku. Istotą tego programu jest to, że dajemy przedpłatę, czyli uruchamiamy dotację jeszcze przed rozpoczęciem inwestycji, co pomoże osobom najuboższym.

Przeznaczamy na to działanie kwotę 1,8 miliarda złotych. Mamy nadzieję, że dzięki temu jeszcze tego lata i tej jesieni rozpoczną się remonty w polskich domach. Szacujemy, że ponad 37 tysięcy rodzin w całej Polsce może skorzystać z programu i przejść na bardziej ekologiczne źródła ogrzewania swoich domów.